راهنمای کامل اختلال کمبود توجه / بیش فعالی (ADHD) : علائم، تشخیص و درمان

اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی (ADHD) یکی از رایج‌ترین اختلالات رشد عصبی است که معمولاً در دوران کودکی تشخیص داده می‌شود. کودکان مبتلا به این اختلال اغلب با مشکلاتی مانند بی‌توجهی، بیش‌فعالی و تکانش‌گری مواجه هستند. این اختلال در بسیاری از موارد تا بزرگسالی نیز ادامه می‌یابد، اما خوشبختانه روش‌های درمانی مؤثری برای مدیریت آن وجود دارد.

بیشتر بخوانید:

شربت زیتروماکس برای کودکان | درمان عفونت‌های باکتریایی به راحتی

قرص نئوتادین : نکات مهمی که باید درباره این دارو بدانید

ADHD چیست؟

اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی (ADHD) یکی از شایع‌ترین و پرتحقیق‌ترین اختلالات عصبی رشدی در کودکان محسوب می‌شود. این اختلال با تغییراتی در ساختار و عملکرد مغز، شبکه‌های عصبی و انتقال‌دهنده‌های عصبی همراه است. ADHD یک بیماری مزمن مغزی است که بر عملکرد اجرایی فرد تأثیر می‌گذارد و توانایی او را در مدیریت احساسات، افکار و رفتارها مختل می‌کند. این اختلال باعث می‌شود افراد در زمینه‌های زیر با چالش‌هایی روبه‌رو شوند:

• مدیریت رفتار
• حفظ تمرکز
• کنترل بیش‌فعالی
• تنظیم خلق و خو
• سازمان‌دهی امور
• دنبال کردن دستورالعمل‌ها
• آرام نشستن

تشخیص ADHD معمولاً در دوران کودکی انجام می‌شود، اما این اختلال اغلب تا بزرگسالی نیز ادامه پیدا می‌کند. در صورت عدم درمان، ADHD می‌تواند عوارض جدی و بلندمدتی به همراه داشته باشد.

شیوع ADHD

بر اساس گزارش مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC)، حدود ۱۱ درصد از کودکان در ایالات متحده در گروه سنی ۲ تا ۱۷ سال به ADHD مبتلا هستند. در سطح جهانی نیز حدود ۷.۲ درصد از کودکان با این اختلال تشخیص داده شده‌اند.
پسران و کودکانی که به عنوان مرد شناسایی می‌شوند (AMAB)، بیش از دو برابر دختران و کودکانی که به عنوان زن شناسایی می‌شوند (AFAB)، تشخیص ADHD دریافت می‌کنند. این تفاوت لزوماً به معنای شیوع بیشتر ADHD در پسران نیست، بلکه نشان‌دهنده این است که علائم بیش‌فعالی در پسران آشکارتر است و تشخیص آن ساده‌تر انجام می‌شود.

انواع ADHD

ADHD می‌تواند به چهار شکل مختلف ظاهر شود. پزشکان و متخصصان با توجه به علائمی که کودک نشان می‌دهد، نوع اختلال را تشخیص می‌دهند. این انواع عبارتند از:

۱. نوع عمدتاً بی‌توجه

در این نوع، کودک بیشتر با علائم بی‌توجهی مواجه است و مشکلاتی مانند عدم تمرکز، بی‌نظمی و مشکل در پیگیری وظایف را نشان می‌دهد. در گذشته، این نوع از ADHD با عنوان اختلال کمبود توجه (ADD) شناخته می‌شد. کودکان مبتلا به این نوع، معمولاً علائم کمتری از بیش‌فعالی و تکانش‌گری نشان می‌دهند.

۲. نوع عمدتاً بیش‌ فعال-تکانشی

کودکان مبتلا به این نوع، بیشتر با علائم بیش‌فعالی و تکانش‌گری روبه‌رو هستند. این کودکان ممکن است بی‌قرار باشند، نتوانند آرام بنشینند، پرانرژی و پرحرف باشند و بدون فکر عمل کنند. این نوع از ADHD کمتر شایع است و معمولاً کودکان کوچکتر را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

۳. نوع ترکیبی

در این نوع، کودک حداقل شش علامت از هر دو نوع بی‌توجهی و بیش‌فعالی-تکانشی را نشان می‌دهد. علائم هر دو گروه به یک اندازه وجود دارند و این نوع، رایج‌ترین شکل ADHD محسوب می‌شود. حدود ۷۰ درصد از موارد ADHD در این دسته قرار می‌گیرند.

۴. نوع نامشخص

در برخی موارد، علائم ADHD به اندازه‌ای شدید هستند که کودک اختلال عملکرد واضحی را نشان می‌دهد، اما معیارهای تشخیصی انواع دیگر را به طور کامل برآورده نمی‌کند. در چنین شرایطی، پزشکان تشخیص “ADHD نامشخص” را مطرح می‌کنند.

تفاوت ADD و ADHD

در گذشته، متخصصان نوع بی‌توجه اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی (ADHD) را با عنوان «اختلال کمبود توجه» یا ADD می‌شناختند. اما در سال ۱۹۹۴، انجمن روان‌پزشکی آمریکا به‌طور رسمی نام این اختلال را تغییر داد و از آن زمان، تمامی اشکال این بیماری تحت عنوان «اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی» (ADHD) شناخته می‌شوند، چه علائم بیش‌فعالی وجود داشته باشد و چه نباشد. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، متخصصان بر اساس علائم بیمار، نوع ADHD را تشخیص می‌دهند.

اگرچه تغییر نام این اختلال ده‌ها سال پیش اتفاق افتاد، بسیاری از افراد هنوز از اصطلاح ADD استفاده می‌کنند. تفاوت اصلی بین ADD و ADHD این است که ADD تنها شامل علائم بی‌توجهی است و علائم بیش‌ فعالی یا تکانش‌گری در آن دیده نمی‌شود.

علائم و نشانه‌های ADHD

متخصصان نوع ADHD را بر اساس علائم خاصی که فرد نشان می‌دهد، تشخیص می‌دهند. برای تشخیص ADHD، علائم باید حداقل در دو محیط مختلف (مانند مدرسه و خانه) اختلال ایجاد کرده و حداقل به مدت شش ماه ادامه داشته باشند.

متخصصان از این علائم برای تشخیص نوع ADHD استفاده می‌کنند: نوع بی‌توجه، نوع بیش‌فعال/تکانشی، نوع ترکیبی یا نوع نامشخص. دستورالعمل‌های تشخیصی این اختلال در کتابچه‌ی راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (ویرایش پنجم، DSM-5-TR™) ارائه شده است که متخصصان از آن برای تشخیص استفاده می‌کنند.

نوع عمدتاً بی‌ توجه

کودکان مبتلا به این نوع ADHD معمولاً در تمرکز، سازماندهی و پیگیری وظایف خود مشکل دارند. بر اساس DSM-5-TR، کودک باید حداقل شش مورد از رفتارهای زیر را نشان دهد. این رفتارها باید در فعالیت‌های روزمره، مانند مدرسه و خانه، اختلال ایجاد کنند و تنها به‌صورت موقتی نباشند.

۱. مشکل در توجه به جزئیات یا اشتباهات ناشی از بی‌دقتی.
۲. مشکل در حفظ تمرکز روی وظایف و فعالیت‌ها.
۳. به نظر می‌رسد هنگام گوش دادن، حواس‌شان پرت می‌شود یا در خیال‌پردازی غرق می‌شوند.
۴. مشکل در دنبال کردن دستورالعمل‌ها یا تکمیل وظایف.
۵. مشکل در سازماندهی کارها و فعالیت‌ها.
۶. اجتناب از کارهایی که نیاز به تلاش ذهنی مداوم دارند.
۷. گم کردن مکرر وسایل شخصی.
۸. به‌راحتی با محرک‌های بیرونی حواس‌شان پرت می‌شود.
۹. فراموش‌کاری در کارهای روزمره.

نوع عمدتاً بیش‌فعال/تکانشی

کودکان مبتلا به این نوع ADHD علائم بیش‌فعالی و تکانش‌گری را نشان می‌دهند. بر اساس DSM-5-TR، کودک باید حداقل شش مورد از رفتارهای زیر را داشته باشد که در فعالیت‌های روزانه اختلال ایجاد کنند.

۱. بی‌قراری یا ضربه زدن مکرر به دست‌ها یا پاها.
۲. بلند شدن از صندلی در مواقعی که انتظار می‌رود نشسته بمانند.
۳. دویدن یا بالا رفتن در موقعیت‌های نامناسب.
۴. مشکل در بازی یا شرکت در فعالیت‌های آرام.
۵. به نظر می‌رسد همیشه در حال حرکت هستند یا «با موتور کار می‌کنند».
۶. پرحرفی بیش از حد.
۷. پاسخ دادن به سؤالات قبل از تکمیل شدن آن‌ها.
۸. مشکل در انتظار کشیدن برای نوبت خود.
۹. قطع کردن مکالمات یا بازی دیگران.

نوع ترکیبی

در این نوع، کودک علائمی از هر دو نوع بی‌توجهی و بیش‌فعالی/تکانشی را نشان می‌دهد. بر اساس DSM-5، کودک باید حداقل ۱۲ رفتار از مجموع رفتارهای ذکر شده را داشته باشد (حداقل شش رفتار بی‌توجهی و شش رفتار بیش‌فعالی/تکانشی).

علل و عوامل مؤثر در بروز اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی (ADHD)

دانشمندان دریافته‌اند که در ساختار و فعالیت مغز افراد مبتلا به ADHD تفاوت‌هایی وجود دارد. لوب پیشانی، بخش جلویی مغز که پشت پیشانی قرار دارد، مسئول عملکردهایی مانند برنامه‌ریزی، توجه، تصمیم‌گیری و استفاده از زبان برای تنظیم رفتار است. محققان این نوع فعالیت را «توجه هدایت‌شده» می‌نامند. در افراد مبتلا به ADHD، مغز دیرتر به بلوغ کامل می‌رسد.

افراد از «توجه هدایت‌شده» برای کنترل «توجه خودکار» استفاده می‌کنند. توجه خودکار، نوعی از توجه است که در افراد مبتلا به ADHD بسیار قوی است. با این حال، توجه هدایت‌شده نیاز به تلاش بیشتری دارد و استفاده از آن دشوارتر است. در افراد مبتلا به ADHD، مهارت‌های توجه هدایت‌شده ضعیف‌تر است. توجه خودکار زمانی فعال می‌شود که فرد کاری جالب یا جذاب انجام می‌دهد، در حالی که توجه هدایت‌شده برای انجام کارهای خسته‌کننده یا کم‌علاقه به کار می‌رود (مانند تکالیف تکراری در دوران کودکی).

علاوه بر این، سلول‌های عصبی (نورون‌ها) سیگنال‌هایی را در مغز منتقل می‌کنند. این سیگنال‌ها در شبکه‌هایی از نورون‌ها حرکت می‌کنند. دانشمندان شبکه‌ی توجه خودکار را «حالت پیش‌فرض» و شبکه‌ی توجه هدایت‌شده را «حالت وظیفه‌مثبت» یا «شبکه‌ی اجرایی مغز» می‌نامند. محققان دریافته‌اند که این شبکه‌ها در افراد مبتلا به ADHD به‌گونه‌ای متفاوت عمل می‌کنند. انتقال‌دهنده‌های عصبی، که مواد شیمیایی مسئول انتقال سیگنال‌ها بین نورون‌ها هستند، نیز در این اختلال نقش دارند.

اگرچه محققان این تفاوت‌های مغزی را شناسایی کرده‌اند، هنوز به‌طور کامل نمی‌دانند چرا این تفاوت‌ها رخ می‌دهند و چگونه به علائم ADHD منجر می‌شوند. با این حال، تحقیقات نشان می‌دهد که ژنتیک نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کند. ADHD اغلب در خانواده‌ها دیده می‌شود؛ به‌طوری که اگر کودکی به ADHD مبتلا باشد، احتمال ابتلای یکی از والدین او نیز حدود ۲۵ درصد است.

سایر عوامل خطر و علل احتمالی ADHD

علاوه بر ژنتیک، عوامل دیگری نیز ممکن است در بروز ADHD نقش داشته باشند، از جمله:

• قرار گرفتن در معرض سرب.
• تفاوت‌های آناتومیکی در ساختار مغز.
• مصرف مواد مخدر یا الکل در دوران بارداری.
• زایمان زودرس.
• وزن کم هنگام تولد.

عواملی که باعث ADHD نمی‌شوند

برخی از باورهای رایج درباره‌ی علل ADHD نادرست هستند. این عوامل شامل موارد زیر می‌شوند:

• آلرژی.
• واکسیناسیون.
• مصرف زیاد قند.
• زمان طولانی استفاده از صفحه‌نمایش.
• روش‌های فرزندپروری ضعیف.
• عوامل اجتماعی و محیطی مانند فقر.

عوارض

در صورت عدم درمان، ADHD می‌تواند عوارض بلندمدتی به همراه داشته باشد، از جمله:

• کاهش عزت نفس.
• افسردگی و اضطراب.
• اختلالات خوردن.
• مشکلات خواب.
• سوءمصرف مواد.
• رفتارهای پرخطر و تکانشی.
• افزایش احتمال تصادفات رانندگی و آسیب‌های جسمی.
• مشکلات در روابط و تعاملات اجتماعی.
• شکست تحصیلی.
• بی‌ثباتی شغلی.

تشخیص و ارزیابی 

اگر نگران ابتلای فرزندتان به ADHD هستید، اولین قدم مراجعه به یک متخصص بهداشت روان یا پزشک متخصص است. متخصصان با استفاده از دستورالعمل‌های تعیین‌شده توسط آکادمی اطفال آمریکا، که برای کودکان ۴ تا ۱۷ سال طراحی شده است، می‌توانند ADHD را تشخیص دهند. تشخیص این اختلال در کودکان زیر ۴ سال دشوار است، زیرا رفتار آن‌ها به سرعت تغییر می‌کند و بسیاری از کودکان در این سن به‌طور طبیعی بیش‌فعال یا بی‌توجه هستند. همچنین، تشخیص ADHD در نوجوانان ممکن است به دلیل وجود شرایطی مانند افسردگی یا اضطراب پیچیده‌تر باشد.

هیچ آزمایش خاصی برای تشخیص ADHD وجود ندارد. متخصصان با جمع‌آوری اطلاعات از منابع مختلف، از جمله والدین، معلمان و سایر مراقبان، رفتار کودک را در محیط‌های مختلف (مانند خانه و مدرسه) ارزیابی می‌کنند. بر اساس این اطلاعات و دستورالعمل‌های DSM-5-TR، تشخیص ADHD انجام می‌شود. معیارهای تشخیصی شامل موارد زیر است:

• علائم باید در دو یا چند محیط (مانند خانه و مدرسه) اختلال ایجاد کنند.
• کودک باید حداقل شش علامت از علائم ADHD را نشان دهد.
• علائم باید توانایی عملکرد روزانه کودک را به‌طور قابل‌توجهی مختل کنند.
• علائم باید قبل از ۱۲ سالگی شروع شده و حداقل شش ماه ادامه داشته باشند.

ارزیابی کامل رفتار کودک، نه تنها از طریق آزمون‌های عصبی-روانشناختی، بلکه با مشاهده‌ی دقیق عملکرد او در محیط‌های مختلف، برای تشخیص دقیق ADHD ضروری است. بسیاری از کودکان باهوش ممکن است در مدرسه عملکرد خوبی داشته باشند، اما همچنان علائم بی‌توجهی را نشان دهند.